Poniższy interdyscyplinarny tekst przybliża kilka faktów z historii pandemii, epidemii i endemii na świecie, w tym na Krajnie i Pałukach, które wielokrotnie znajdowały się na trasie różnorodnych katastrof dziejowych.
Epidemie łączą się nierozerwalnie z losami ludzkości. Według danych WHO w 2015 roku zmarło na świecie 56,4 milionów osób, w tym 15 milionów zgonów spowodowanych było przez choroby zakaźne. Chorowało ogółem 1-2 miliardy ludzi. Wszystkie czynniki infekcyjne zawierają 1120 pozycji (bakterie – 538, wirusy – 208, grzyby – 317, pierwotniaki – 57). Na malarię – plasmodiosis (czynnik wywołujący – pierwotniaki z rodzaju Plasmodium) zapadło 220 milionów osób, na gruźlicę (czynnik wywołujący – bakteria Mycobacterium tuberculosis – prątek gruźlicy) 11 milionów osób, a na AIDS (czynnik wywołujący – wirus HIV) 35 milionów osób. Na każdą z tych chorób przypadało rocznie ponad milion zgonów. Groza tych danych niknie w zestawieniu z klęskami z poprzednich wieków.
Według jednej z nowszych typów systematyki organizmy dzielimy na domeny (dominium): domena Prokaryota (bezjądrowce) – to tutaj znajdują się bakterie wywołujące dżumę, cholerę czy gruźlicę i domena Eukaryota (jądrowe) – 4 królestwa (regnum) – królestwo Archaeplastida (rośliny), królestwo Animalia (zwierzęta), królestwo Fungi (grzyby), królestwo Protista (protisty) – to tutaj znajdują się pierwotniaki wywołujące malarię. Wirusy nie są organizmami, a cząsteczkami organicznymi i nie posiadają budowy komórkowej. To w tej grupie obecne są wirusy: HIV wywołujący AIDS, N1H1 – podtyp wirusa grypy typu A czy SARS-CoV-2 wywołujący COVID-19.
Epidemie w historii świata
Yersinia pestis (pałeczka dżumy) wywołuje chorobę o nazwie dżuma. Epidemie występowały w Europie przez wiele stuleci, atakując co kilkanaście lat do XVIII wieku. Hekatomba za panowania cesarza Justyniana – czyli dżuma Justyniana w latach 541-542 pochłonęła szacunkowo do 60% populacji Cesarstwa Bizantyńskiego. Liczba mieszkańców przed zarazą oscylowała wokół 26 milionów, a przy końcu życia władcy w 565 roku już tylko 19,5 miliona. Dżuma czyli czarna śmierć, która przybyła Jedwabnym Szlakiem do Europy około 1347 roku, powracała wielokrotnie w ciągu dziejów. W pierwszej fazie epidemii mogło dojść do wymarcia nawet 60% ludności kontynentu. Trzecia wielka epidemia, tym razem grypy hiszpanki (H1N1 – podtyp wirusa grypy typu A), trwała w Europie w latach 1918-1920. Obecnie określa się liczbę zgonów na całym świecie w czasie tej zarazy na 50 milionów. Podane dane ilościowe są w dużej mierze hipotetyczne.
Przykłady epidemii na Krajnie i Pałukach
Epidemie związane są między innymi z przemarszami większych skupisk ludzkich – wojska. W 1628 roku w czasie wojen polsko – szwedzkich panowała w Żninie epidemia czarnej śmierci. W tym roku liczba mieszkańców wynosiła około 2300, a w czasie omawianego wydarzenia śmierć poniosło 300 osób.
W 1655 roku rozpoczęła się szwedzka okupacja na terenie Pałuk. Lata 1655-1660 (II wojna północna) to okres największych zniszczeń w historii Polski. Oczywiście w powszechnej świadomości największa narodowa hekatomba dokonała się w okresie II wojny światowej w latach 1939-1945. Szwedzi rabowali ludność, która pozbawiona żywności stawała się podatna na zachorowania. Oczywiście mało znaną stroną historii jest fakt, iż nie tylko obce wojska plądrują, grabią i gwałcą. W czasie wojny własna armia także potrzebuje zaopatrzenia. Oddziały bohatera narodowego Stefana Czarneckiego, o którym śpiewamy w hymnie państwowym, tak jak i Szwedzi grabiły lokalną ludność pałucką. Żołnierze z niewielkim wynagrodzeniem muszą nadrobić materialnie kosztem lokalnej ludności. Wojsko niszczyło dwory szlacheckie, domy mieszczańskie i chaty chłopskie. Nic dziwnego, że w latach 1656-1658 szalała na Pałukach epidemia. W 1674 roku liczba mieszkańców w miastach pałuckich przedstawiała się następująco: Kcynia – 202, Szubin – 103, Łabiszyn – 274, Wągrowiec – 481, Margonin – 132, Barcin – 162, Łekno – 65, Żnin – 253, Żerniki – 125, Rynarzewo – 54. Stolica powiatu Kcynia w porównaniu z rokiem 1635 zmniejszyła się trzykrotnie.
Odbudowa Pałuk została zniweczona podczas wielkiej wojny północnej (III wojna północna) w latach 1700-1721. Region niszczyły przemarsze obcych wojsk oraz panowała epidemia. W Szubinie hekatomba trwała dwa lata i w liczącym niecałe 400 mieszkańców mieście w 1709 roku pozostały przy życiu … 2 osoby. Takie same klęski dotknęły wioski należące do powiatu kcyńskiego. Szubska Wieś, Łachowo i Kowalewo zostały spalone, a ludność wymarła doszczętnie w czasie zarazy w 1708 roku. Wyludniony Szubin trzeba było ponownie zasiedlić. Właściciel miasta hrabia Maciej Mycielski zaczął sprowadzał osadników. Na uwagę zasługuje fakt, iż szubinianie nie są przez to z pochodzenia autochtonami tylko przesiedleńcami. Jako jedną z pierwszych hrabia sprowadził z Szubora na Litwie rodzinę Szybowicz – dawniej Szubowicz (najstarsze dane szubińskie na ten temat pochodzą z 1740 roku), później spokrewnioną z rodziną Siudów, z której wywodzą się Siuchnińscy. Innym starym rodem była rodzina Śmierzchalskich.
Vibrio cholerae (przecinkowiec cholery) należy do najruchliwszych bakterii i może poruszać się z prędkością około centymetra na minutę. W Europie cholera uchodziła za chorobę tropikalną i nie była powszechnie znana. W 1830 roku choroba dotarła do Rosji, gdzie zabiła przypuszczalnie kilka milionów osób. W 1831 roku cholera azjatycka przetoczyła się przez ziemie polskie, a w 1832 przeniosła się do Francji. W Polsce epidemia wystąpiła jeszcze w 1847 roku, następnie jako wielka cholera w latach 1854 i 1866 oraz jako mała cholera w 1873 roku. Następnie choroba zaczęła zanikać, a ostatnie przypadki ognisk cholery zanotowano w 1923 roku.
Od XIV wieku funkcjonował w Żninie szpital miejski, ale w znaczeniu średniowiecznym. Mieszkali tam starcy, którzy nie posiadali środków do życia, a inni mieszkańcy miasta składali się na utrzymanie dla nich. W końcu XVIII wieku przebywali tam chorzy na cholerę, a zmarłych chowano w okolicach budynku. Prusacy przenieśli zwłoki i kolejnych zmarłych na tereny obecnego żnińskiego szpitala znajdującego się przy trasie Szubin – Żnin – Gniezno.
W XIX wieku panowały epidemie cholery na Pałukach, po których zachowały się pozostałości cmentarzy cholerycznych. Jedno z miejsc pochówku w Szubinie znajdowało się przy drodze do Grzecznej Panny, a drugie przy szosie prowadzącej do Kcyni. W ramach XIV Dni Kultury Chrześcijańskiej w 2012 roku nastąpiła uroczystość poświęcenia nowego pamiątkowego krzyża.
Cmentarz żydowski w Nakle powstał prawdopodobnie w XVIII wieku, a następnie został powiększany i wybudowano tam także dom pogrzebowy z kostnicą. Epidemia cholery zaatakowała tą społeczność w 1831 roku, a zmarłych pochowano w prowizorycznym cmentarzu cholerycznym, znajdującym się obok cmentarza ewangelickiego. W 1846 roku ogrodzono plac cmentarny.
Piotr Szybowicz
